FRÉTTATILKYNNING

Við deilum innsýn í verkefnið Mystery Shopping

Þann 23. október 2024 kynntu frjáls félagasamtök, æskulýðssamtök og vísindamenn fyrsta sameiginlega átakið í að innleiða Mystery Shopping (Skuggakaup) um sölu áfengis til ólögráða barna í mismunandi Evrópulöndum. Á ráðstefnunni komu saman ungt fólk, fulltrúar ýmissa félaga og stofnana, sérfræðingar og fulltrúar rannsóknastofnana til að ræða um áskoranir sem tengjast aðgengi ólögráða barna að áfengi.

 

Niðurstöður skuggaverslunar í Slóveníu hafa enn og aftur leitt í ljós áhyggjuefni varðandi aðgengi áfengra drykkja (62%) og tóbaks

vara (44%). Þrátt fyrir bættan árangur á sviði tóbaksvara sýna gögnin að áfengissala til ólögráða barna er enn að mestu óviðunandi og falin.

Ungmennafélagið Youth Network No Excuse Slóvenía hefur stundað Mystery Shopping rannsóknir í Slóveníu síðan 2012. Tilgangur verkefnisins er að framkvæma vettvangsrannsókn, með það að markmiði að fylgjast með að banni við sölu á tóbaki sé framfylgt skv. (1. mgr. 30. gr. og 41. gr., 15. mgr. ZOUTPI) og áfengisvörur (7. gr., 1. mgr., og 15. gr., 11. mgr. ZOPA) til ólögráða barna. Með tímanum hefur rannsóknaraðferðin verið endurbætt til að auka nákvæmni hennar og gera gögnin sem safnað er meira dæmigerð fyrir raunverulegar aðstæður.

Byggt á fyrri Mystery Shopping útfærslum hefur þessi aðferð þótt henta best til að fylgjast með sölu á tóbaki og áfengisvörum og vera mjög áhrifarík. Eftir afskipti eftirlitsmanns frá Markaðseftirliti Slóveníu minnka verulega líkurnar á því að söluaðili selji tóbak eða áfengi til ólögráða einstaklinga. Í fyrri rannsóknarstigum voru skoðanir gerðar án aðkomu eftirlitsaðila. Í þeim áfanga lagði No Excuse Slóvenía áherslu á að athuga aðgengi og veita upplýsingar í þeim tilvikum þar sem kaup á áfengi heppnuðust. Fyrstu niðurstöður rannsókna sýndu að 98% áfengiskaupa barnanna heppnuðust.

Manca Kozlovič, forseti Youth Network No Excuse Slóveníu útskýrði: „ólögráða börn, með fyrirfram samþykki foreldra og viðeigandi þjálfun, taka þátt í rannsókninni með því að reyna að kaupa tóbak eða áfengisvörur á ýmsum stöðum víðsvegar um Slóveníu. Í fylgd með þeim eru fullorðinn umsjónarmaður, ungmennastarfsmaður og eftirlitsmaður sem hefur umsjón með (Skuggakaupum) Mystery Shopping ferlinu. Við höfum útvíkkað Mystery Shopping rannsóknirnar til að ná yfir kaup á nýjum tóbaksvörum, eins og þeim sem tengjast rafsígarettum.“

ERASMUS+ VERKEFNIÐ “SKUGGAVERSLUN Á ÁFENGI”

Frá 2023 til 2024 innleiddum við verkefni sem styrkt var af ESB (undir Erasmus+ áætluninni) Mystery Shopping on Alcohol, þar sem No Excuse Slóvenía þjálfaði önnur samtök víða úr Evrópu í að framkvæma þessa vettvangsrannsókn. Niðurstöðurnar voru misjafnar vegna ólíkra menningarþátta, mismunandi laga og verkefnið mætti ýmsum áskorunum.

Á Íslandi eru ströngustu lögin á sviði áfengis

Samstarfsaðilarnir frá Íslandi starfa undir sérstöku sölukerfi sem nú þegar er töluvert takmarkandi í sölu áfengis til ólögráða barna og annarra íbúa. Þeir innleiddu Mystery Shopping aðferðina á netinu. Af fimm kaupum voru þrjú sem heppnuðust. Aðalsteinn Gunnarsson framkvæmdastjóri hjá IOGT á Íslandi sagði: „Það kom okkur á óvart að kerfið leyfði ólögráða börnum að kaupa í þremur mismunandi netverslunum, sem selja áfengi ólöglega, vegna þess að ríkiseinokun ÁTVR er eini aðilinn á Íslandi sem hefur rétt til að selja áfengi í smásölu. Seljendur athuguðu ekki skilríki. Aðferðin afhjúpaði galla og hvatti okkur til að innleiða þessa aðferð enn frekar til að skilja betur hverjar áskoranirnar eru og hvað væri hægt að gera til að vernda ólögráða börn á þessu sviði.“

 

Litháen innleiddi aðferðina í annað sinn

Árið 2024 gerði hópur vísindamanna frá heilbrigðisvísindaháskólanum í Litháen rannsókn til að athuga hvort ungir kaupendur (20-24 ára) þurfi að sýna skilríki á sölustað þegar þeir kaupa áfenga drykki. Rannsóknarúrtakið náði til 5 stórra stórmarkaðakeðja í Litháen og alls 238 tilraunir til að kaupa áfenga drykki voru gerðar af „mystery shoppers“, þar af tókst 96 (40%) að versla óáreitt. Rannsóknaraðferð af þessu tagi var fyrst innleidd í Litháen árið 2022, þegar 384 tilraunir til að kaupa áfenga drykki voru gerðar, þar sem 174 (45%) tókust.

Rannsóknin árið 2024 miðar að því að endurmeta núverandi verklag við sölu áfengis í smásöluverslunum. Samkvæmt núgildandi reglugerð er það svo að ef vafi leikur á að einstaklingur sé yngri en 25 ára er seljendum áfengra drykkja skylt að biðja þann sem kaupir áfenga drykki að framvísa skilríkjum og sé skilríkjum ekki framvísað er seljendum skylt að hafna sölu áfengra drykkja.

„Niðurstöður rannsóknarinnar staðfesti enn og aftur að kerfið sem er við lýði í Litháen, sem á að tryggja nánari eftirlit með kaupaaldri löglegrar áfengissölu, skilar sér ekki að fullu og lagaskilyrðin eru ekki studd skýrum aðferðum við innleiðingu þess,“ sagði Laura Miščikienė, vísindamaður við Heilbrigðis- og vísindaháskólann í Kaunas.

Bosnía og Hersegóvína kynnti rannsóknarniðurstöður sínar

Þrátt fyrir að sala og neysla áfengis sé lagalega bönnuð fyrir einstaklinga yngri en 18 ára í Bosníu/Hersegóvínu, eykst fjöldi barna á skólaaldri sem glíma við áfengistengd vandamál. Nýleg rannsókn sem gerð var af Center for Youth Education í Travnik (CEM) í mars 2024 sýnir að þrátt fyrir gildandi lög sem stjórna sölu og neyslu áfengis er framfylgd þeirra í reynd ófullnægjandi.

Í gegnum „Mystery Shopper“ verkefnið, sem CEM hefur framkvæmt reglulega víðsvegar um Bosníu/Hersegóvínu í mörg ár, sýna niðurstöðurnar ítrekað að lögunum er of sjaldan framfylgt. Miðað við úrtak af 300 verslunum sem heimsóttar voru um landið, eru allt að 84% kaupmanna og verslanakeðja að brjóta lög með því að selja áfengi til barna undir lögaldri. Í átakinu tóku þátt sjálfboðaliðar og 12 ára grunnskólanemendur. Niðurstöðurnar leiddu í ljós að 252 verslanir áttu ekki í neinum vandræðum með að selja áfengi til ólögráða barna og virtu bersýnilega lögin að vettugi, allt í hagnaðarleit.

„Þrátt fyrir að kaup og neysla áfengis í Bosníu/Hersegóvínu sé lögleg eftir 18 ára aldur, þá er það áhyggjuefni að sífellt fleiri ungt fólk byrjar að drekka áfengi yngri. Þetta gerist oft innan fjölskyldna eða þjóðfélagshópa, heima eða á opinberum stöðum, þar sem þeir neyta ýmiss konar áfengra drykkja, oft í miklu magni og oft í mánuði. Áfengisneysla tengist áhættuhegðun ungs fólks sem getur haft alvarlegar afleiðingar eins og umferðarslys, bráða eitrun, félagsleg vandamál og að lokum lagaleg vandamál. Spurningin vaknar: hvernig getum við aðstoðað ungt fólk sem getur, þrátt fyrir lagalegar takmarkanir, fengið áfengi að vild?“ sagði Adis Arautović.

Fyrsta útfærslan á Mystery Shopping í Serbíu

Niðurstöðurnar sem komu mest á óvart komu frá Serbíu þar sem þeir innleiddu aðferðina í fyrsta sinn. 81% ungs fólks í Serbíu byrjaði fyrst að drekka áfengi þegar þau voru undir lögaldri og 50% ungs fólks voru aldrei í neinum vandræðum með að kaupa áfengi þegar þau reyndu að gera það sem ólögráða. Hér er það sem niðurstöðurnar sýna:

• Mikið framboð: Rannsóknin leiddi í ljós að 92% tilrauna til skuggakaupa leiddu til árangursríkra áfengiskaupa undir lögaldri. Og það var enginn munur á því hvort ungt fólk var að kaupa bjór, vín eða sterkan áfengi – allt var aðgengilegt svo framarlega sem það hafði peninga fyrir því.
• Hagnaður umfram lýðheilsu: 11 af 12 skuggakaupum okkar tókust. Eina hindrunin átti sér stað eingöngu vegna þess að eitt ólögráða barnið óskaði eftir kvittun og aðeins eftir að hafa óskað eftir henni bað seljandinn um skilríki. Þetta bendir til þess að skattaeftirlit og viðurlög við því að gefa ekki út kvittanir séu söluaðilum mikilvægari en unga fólkið okkar.
• Samræmi við smásöluaðila: Flestir stórir smásalar eru með kerfi til að athuga auðkenni í sjálfsafgreiðslustöðvum, en þau eru ekki alltaf skilvirk. Það er ógnvekjandi að ein af stærstu smásöluverslunum Serbíu er ekki með hugbúnað til að krefjast staðfestingar á auðkenni við sjálfsafgreiðslu.
• Verðlagning: Áfengi í Serbíu er mjög hagkvæmt. Fyrir aðeins 25€ getur maður keypt 3,5 lítra af bjór, rúmlega 1 lítra af vodka, 200 millilítra af víni og 750 millilítra af gini.

„Þessar niðurstöður marka mikilvægt skref fram á við fyrir ungmennavernd í Serbíu, þar sem þær leggja áherslu á mikilvægar ábendingar, þar sem efla þarf stefnu og framfylgd. Þeir setja grunninn fyrir framtíðarþróun í lýðheilsu og öryggi, styrkja skuldbindingu okkar til að tala fyrir vellíðan og almennt öruggara umhverfi fyrir ungt fólk,“ sagði Dajna Marinković frá Centar za Omladinski rad, Serbíu.

Samtvinnað sjónarhorn á lokaráðstefnunni

Í tilefni af niðurstöðu verkefnisins var haldin lokaráðstefna þar sem þátttökusamtökin kynntu niðurstöður sínar. Á viðburðinum voru einnig fulltrúar frá þekktum slóvenskum stofnunum, þar á meðal National Institute of Public Health, heilbrigðisráðuneytinu og slóvensku neytendasamtökunum. Þessi lokafundur undirstrikaði ekki aðeins árangur verkefnisins heldur styrkti einnig mikilvægi þess að efla samræður og samvinnu þvert á geira til að takast á við sameiginlegar áskoranir.

„Viðburðurinn sýndi mikinn skilning á því hvernig hægt er að ná fram þroskandi þátttöku ungs fólks og samstarfi við þá sem taka ákvarðanir. Ég er sérstaklega stolt af því að ráðstefnan veitti þátttakendum innblástur frá löndum þar sem slíkt samstarf er ekki eins langt komið og í Slóveníu.“ sagði Manca Kozlovič frá No Excuse Slovenia.

Niðurstaðan

Samvinna ýmissa hagsmunaaðila, samtaka og landa undirstrikar víðtækari þýðingu þessarar aðferðar. Það voru ekki aðeins ungmenni sem tóku þátt heldur fléttuðust einnig fleiri kynslóðir hér inn. Verkefnið dregur fram mikilvægi ólíkra sjónarmiða og menningarmuninn milli landsvæða og kallar á enn meira þverfaglegt samstarf á sviði áfengiseftirlits.